انواع نفقه کدام است؟
انواع نفقه یکی از موضوعات مهم و پرکاربرد در حوزه مسائل مربوط به خانواده است. که پرداختن به آن و تحلیل نکات مربوطه می تواند راهگشای حل بسیاری از اختلافات باشد.
نفقه وظیفه و تکلیفی است که به واسطه عقد نکاح یا اسباب دیگر که بعدا به آن میپردازیم بر دوش افراد گذاشته شده است.
در همین راستا موسسه حقوقی فرهنگ تفاهم با در اختیار داشتن وکیل پایه یک دادگستری ،مشاورین حقوقی ،کارشناسان رسمی می تواند پاسخگوی سوالات شما باشد و در طی مراحل حل اختلاف خانوادگی شما را یاری کند.
نفقه چیست؟
انفاق به معنی صرف کردن و نفقه اسمی است از انقاق که به معنی هزینه و خرج. نفقه در اصطلاح حقوقی عبارت است از تامین مایحتاج و هزینه های زوجه، فرزندان و سایر خویشاوندان و اقارب.
انواع نفقه
هر چند قانون مدنی ما تعریفی از نفقه ارائه نداده است اما انوا آن را بیان کرده که عبارتند از:
۱. نفقه زوجه
نفقه ای است که شوهر ملزم است به همسر خود بپردازد. و یا به عبارت دیگر صرف هزینه خوراک و پوشاک و اثاث خانه و سایر هزینه ها متناسب با وضعیت زن.
۲.نفقه اقارب و خویشاوندان
نفقه ای است که اشخاص تحت شرایطی ملزم به پرداخت به برخی از خویشان خود می شوند. و یا به عبارت دیگر صرف هزینه خوراک و پوشاک و سایر هزینه های متعارف زندگی با توجه به وضعیت انفاق کننده است.
تفاوت نفقه اقارب با نفقه زوجه
- نفقه زن مقدم بر نفقه اقارب است.
- زن می تواند نفقه گذشته خود را مطالبه کند ولی اقارب تنها می توانند نفقه آتیه خود را مطالبه نمایند.
- نفقه زن منوط به تمکن مرد نیست در حالی که پرداخت نفقه اقارب منوط به تمکن منفق و به میزان استطاعت وی است.
- نفقه زوجه یک جانبه است یعنی شوهر تکلیف به انفاق زوجه را دارد در حالی که زوجه چنین تکلیفی ندارد اما نفقه اقارب دو جانبه است یعنی هم اولاد و هم پدر و مادر در صورت استحقاق نفقه دیگری ملزم به انفاق هستند.
حال به بررسی انواع نفقه و احکام خاص آن می پردازیم.
انواع نفقه
نفقه زوجه
نفقه زوجه همان طور که در تعریف آن گذشت عبارت است از صرف هزینه خوراک و پو شاک و اثاث خانه و سایر هزینه ها متناسب با وضعیت زن که از آثار عقد نکاح است. و بر اساس ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی در عقد نکاح دایم شوهر را ملزم به انفاق زوجه نموده است و بر این اساس در نکاح موقت شوهر الزامی به دادن نفقه زوجه ندارد.
البته تحت شرایط ملزم است که در مباحث بعدی موارد و احکام آن بیان خواهد شد. این تکلیف به انفاق به دلیل این است که ریاست خانواده بر عهده مرد قرار گرفته این الزام از توابع ریاست شوهر بر خانواده است.
بر طبق قانون مدنی ایران و فقه اسلامی در پرداخت نفقه زوجه پرداخت نفقه متناسب با وضعیت زن است نه شوهر .مثلا اگر زن از طبقه ثروتمند هست شوهر ملزم است نفقه وی را متناسب با آن طبقه برای وی تهیه نماید مثلا اگر زن در آن طبقه خدمتکار داشته اند شوهر ملزم است برای وی خدمه استخدام نماید. و هم چنین است در صورتی که زن از طبقه فقیر یا متوسط باشد.
استحقاق نفقه زوجه و موانع استحقاق نفقه
مستفاد از ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی این است که زوجه از تاریخی که عقد نکاح به طور صحیح واقع شد مستحق نفقه است. واین استحقاق تا زمانی ادامه دارد که شوهر سرپرست خانواده نامیده شود و پس از انحلال نکاح اصولا نباید تکلیفی به پرداخت نفقه داشته باشد.
اما در طی همین مدت انعقاد تا انحلال نکاح هم بر اساس ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی در صورتی که زوجه از انجام وظایف زوجیت امتناع کند یا به اصطلاح عدم تمکین نماید مستحق نفقه نخواهد بود که به این امتناع از انجام تکالیف زوجیت توسط زوجه « نشوز » و به زنی که از انجام تکالیف زناشویی سرباز میزند «ناشزه» گویند.
البته عدم انجام وظایف زوجیت یا نشوز در صورتی مانعی برای دریافت نفقه است که موجه نباشد. مثلا اگر زن به جهت خوف بدنی یا مالی از اقامت در منزل شوهر امتناع کند این نشوز مانع استحقاق نفقه نیست.
و زوجه می تواند نفقه مدتی که در خانه شوهر بدین سبب اقامت نداشته مطالبه کند و یا زمانی که زن بخواهد از « حق حبس » خود استفاده کند به عبارتی به موجب ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی زن می تواند در صورتی که مهریه او حال باشد تا مهریه او به وی تسلیم نشده است از انجام وظایف زناشویی خود امتناع کند به این عدم انجام وظایف در اصطلاح حقوقی « حق حبس » گویند و درطی این مدت نیز زن مستحق نفقه است.
شایان ذکر است که این حق حبس در صورتی است که زن قبل از دریافت مهریه به وظایف زناشویی خود در مقابل شوهر عمل کند و یا به عبارتی تمکین کند دیگر حق حبس ندارد.
استحقاق نفقه پس از انحلال نکاح
اصولا پس از انحلال نکاح شوهر الزامی به پرداخت نفقه ندارد اما قانون مدنی به طور استثنایی در مواردی زن را مستحق نفقه دانسته است که عبارت است از:
در صورتی که طاق رجعی باشد :
منظور از طلاق رجعی این است که شوهر در طول مدت عده حق رجوع به همسر خود را دارد و نیاز به انعقاد عقد نکاح جدید بین زن و شوهر نیست قانون مدنی در ماده ۱۱۰۹ زنی که با طلاق رجعی طلاق داده شده است را در مدت عده مستحق نفقه می داند مگر این که طلاق در حال نشوز باشد.
زن آبستن در عده فسخ نکاح تا وضع حمل
منظور از فسخ نکاح این است که قانونگذار در مواد۱۱۲۱ و ۱۱۲۲ قانون مدنی در صورت وجود عیوبی در شوهر به زن حق داده که نکاح را فسخ کند و موارد فسخ نکاح محصور است به موارد ذکر شده در ماده در صورتی که زن نکاح را فسخ کند دیگر نمی تواند از شوهر مطالبه نفقه کند.
و قانونگذار تنها یک استثنا قرار داده و آن هم در صورتی است که زن آبستن باشد در این صورت زن تا وضع حمل مستحق دریافت نفقه خواهد بود.
نفقه زن آبستن در عده طلاق بائن تا وضع حمل
در حقوق ما اصولا طلاق رجعی است یعنی شوهر در مدت عده حق رجوع به زوجه خود را دارد اما قانونگذار در ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی در سه مورد در مدت عده حق رجوع را به شوهر نداده که به این نوع طلاق، طلاق ائن گویند که
۱- طلاقی که قبل از نزدیکی واقع شود.
۲- طلاق زن یائسه یعنی زنی که به سنی رسیده که امید آبستن شدن ندارد.
۳- طلاق خلع و مبارات مادام که زن به عوض رجوع نکرده.
۴- سومین طلاق بعد سه وصلت متوالی به عمل آید؛
در این موارد در صورتی که زن آبستن باشد استحقاق مطالبه نفقه را دارد.
نفقه در نکاح موقت
در نکاح منقطع یا موقت اصولاً شوهر ملزم به پرداخت نفقه نیست اما ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی بیان می دارد در صورتی که پرداخت نفقه شرط شده باشد و یا عقد بر مبنا آن جاری شده باشد شوهر ملزم به پرداخت نفقه است از جمله مواردی که عقد نکاح موقت مبنی بر پرداخت نفقه در نظر گرفته می شود در صورتی است که نکاح موقت برای مدت طولانی باشد.
ضمانت اجرا های نفقه زوجه
ضمانت اجرا مدنی
بر اساس ماده ۱۱۱۱ قانون مدنی زن میتواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به دادگاه مراجعه کند که در این صورت دادگاه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن نفقه محکوم میکندو در صورتی که به علت سرسختی یا عدم دسترسی به اموالش دریافت نفقه ممکن نبود به موجب مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی زن حق طلاق خواهد داشت.
ضمانت اجرا کیفری
به موجب ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۹۱ هر گاه زوج با وجود داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود راد در صورت تمکین زن ندهد به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود که حبس تعزیری درجه شش حبس بین شش ماه تا دو سال است. البته این مجازات منوط به طرح شکایت توسط زوجه است و با گذشت او مجازات موقوف می شود.
نفقه اقارب
یکی دیگر از انواع نفقه، نفقه اقارب است. اقارب جمع اقرب به معنای خویشان است و اقارب به معنی عام شامل سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از :
- اقارب نسبی : که منظور اقاربی هستند که یا از نسل یک دیگرند مانند پدرو مادر و فرزند که به آن خویشاوندان خط مستقیم گویند که در این خط قرابت شخص را با اجداد و جدات خود قرابت «خط مستقیم صعودی » و قرابت شخص و با نوادگان خود را قرابت « خط مستقیم نزولی » گویند. و یا قرابت به سبب داشتن نسل مشترک است مانند قرابت خواهر و برادر که هردو از یک نسل مشترک هستند که به این قرابت قرابت «خط اطراف» گویند.
- اقارب سببی : قرابتی است که در اثر نکاح به وجود می آید یعنی پس از عقد نکاح خویشان زن و شوهر نسبت به دیگری اقارب سببی محسوب می شود.
- اقارب رضاعی : قرابتی است که از رضاع یا شیر خوردن از یک زن به غیر از مادر طفل تحت شرایط معینی به وجود میآید که تنها از نظر حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است.
در میان اقارب فوق در این مبحث مقصود از اقارب اقارب نسبی است و در این میان هم تلکیف به انفاق تنها برای کسانی که قرابت آنها در خط مستقیم ( عمودی ) باشد. مقرر است به تعبیر دیگر نفقه اقارب بین اشخاصی وجود دارد که بعضی از آنها از بعضی دیگربه دنیا آمده باشند. براین اساس دو دسته از اقارب تلکیف به انفاق دیگری دارد که به بررسی آن می پردازیم.
الف – نفقه اولاد (خویشان خط مستقیم نزولی)
نفقه اولاد بر طبق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی به ترتیب بر عهده
۱- پدر
۲- اجداد پدری
۳- مادر
۴- اجداد و جدات مادری و جدات پدری است تکلیف به انفاق تسط هرکدام از اینها منوط به این است که طبقه قبلی وی نباشد یا توانایی پرداخت نفقه را نداشته با شد مثلا پرداخت نفقه اولاد توسط اجداد منوط به عدم وجود پدر و یا عدم توانایی وی در پرداخت نفقه است.
ب- نفقه پدر و مادر و اجداد (خویشان خط مستقیم صعودی)
بر طبق ماده ۱۲۰۰قانون مدنی نفقه ابوین بر عهده اولاد و اولاد اولاد است بر این اساس پرداخت نفقه ابتدا بر عهده فرزند بدون واسطه است و در این مورد فرقی میان فرزند دختر و پسر وجود ندارد و در صورت که فرزند بدون واسطه نباشد و یا تمکن مالی نداشته باشد این تکلیف بر عهده اولاد اولاد یا نوه است و نفقه پرداختی توسط اولاد یا اولاد اولاد به طور مساوی بین پدر و مادر تقسیم می شود.
تعدد منفق
ممکن است شخص واجب نفقه ای خویشانی اعم از صعودی و نزولی داشته باشد در اینجا سوال این است که چه کسانی ملزم به پرداخت نفقه شخص مستحق نفقه هستند ؟ و میزان سهم هر کدام چه قدر است؟
در پاسخ به این سوال باید گفت خواه تعدد منفق یا پرداخت کننده نفقه در یک خط باشند مثلا هم جد و جده مادری و هم جده پدری باشند و هردو تمکن مالی داشته باشند و یا تعدد منفق یا پرداخت کننده نففقه در هر دو خط صعودی و نزولی باشند مثلا مستحق نفقه هم فرزند و هم پدر متمکن داشته باشد پرداخت نفقه به صورت مساوی به عهده هر دو شخص منفق است.
تعدد مستحق نفقه
در صورت تعدد مستحق نفقه باید گفت در صورتی که فرد تمکن پرداخت خود و زوجه خود را داشته باشد و اقارب مستحق نفقه متعدد داشته باشد بر اساس ماده ۱۲۰۲ قانون مدنی باید اقارب خط نزولی را مقدم بر اقارب خط صعودی دانست.
مثلا اگر فردی فرزند مستحق نفقه و پدر مستحق نفقه داشته باشد نفقه فرزند مستحق نفقه مقدم است در صورتی هم که در این خط هم اقارب برخی با واسطه و برخی بدون واسطه باشند اقارب بدون واسطه بر اقارب با واسطه مقدمند و به همین ترتیب در اقارب باواسطه نزدیک نسبت به اقارب با واسطه دور تر مثلا بین اولادمستحق نفقه و اولاد اولاد یا نوه مستحق نفقه اولاد مقدم بر نوه است.
ضمانت اجرا نفقه اقارب
ضمانت اجرای مدنی
مستحق نفقه می تواند برای نفقه آینده از طریق رجوع به دادگاه شخصی را که ملزم به دادن نفقه به وی است را اجبار به پرداخت نفقه کند و در صورتی که الزام به پرداخت ممکن نباشد ، طبق ماده ۱۲۰۵ اصلاحی قانون مدنی در صورتی که الزام به پرداخت نفقه ممکن نباشد از اموال منفق در اختیار واجب النفقه یا متکفل مخارج او قرار دهد.
ضمانت اجرا کیفری
در رابطه با ترک انفاق به موجب ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۹۱ هر گاه پرداخت کننده نفقه با وجود داشتن استطاعت مالی نفقه اقارب مستحق نفقه خود را ندهد به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود که حبس تعزیری درجه شش حبس بین شش ماه تا دو سال است البته این مجازات منوط به طرح شکایت توسط زوجه است و با گذشت او مجازات موقوف می شود.
انواع نفقه
انواع نفقه